آفرینش آسمان و زمین، همگی برای این است که انسان با آگاهی و اراده و اختیار خود، نه به جبر و زور، در این میدان آزمایش بزرگ از میان راههای گوناگون، راه راست را انتخاب کند. از نظر خداوند، راه راست همان شناخت خدا و پرستش و بندگی اوست. هدف همه پیامبران نیز این بوده که راه راست و بیراهه را برای انسان مشخص کرده، پیامدهای انتخاب هریک را بیان کنند.

هدف خداوند از آفرینش انسان نیز همین است. خداوند جهان و انسان را آفرید و به او عقل و اراده و اختیار داد و پیامبرانی برای کمک به او در تشخیص راه از چاه فرو فرستاد تا او راه درست را که همان شناخت خدا، پذیرش خدا و پرستش اوست انتخاب کند. حال با توجه به ترسیم هدف عبادت خدا برای آفرینش انسان، این سوال مطرح می گردد که عبادت چیست؟

عبادت: عبادت از عبد مشتق شده و به معنای پیروی و اطاعت همراه با خضوع و تسلیم است. "ایاک نعبد یعنی تو را اطاعت می کنم، آن هم اطاعت همراه با خضوع و تسلیم".( ابن منظور، لسان العرب، ذیل ماده "عبد") "گاهی این واژه در معنای مطلق پیروزی و اطاعت هم به کار می رود". (همان) عبادت در عرف مسلمانان گاه به معنای خاصی به کار می رود. در این معنا ، عبادت به افعال خاصی مانند نماز و روزه گفته می شود . بنابراین ، عبادت سه معنا دارد:

۱) اطاعت و پیروی همراه با خضوع و تسلیم

۲) اطاعت و پیروی

۳) افعالی مانند نماز و روزه.

عبادتی که هدف آفرینش انسان است ، عبادت به معنای نماز خواندن و روزه گرفتن و مانند آن نیست ؛ بلکه مراد از آن ، همان معنای اول یعنی اطاعت همراه با خضوع و تسلیم است . چنانچه عبد کسی است که "سرتا پا تعلق به مولا و صاحب خود دارد ، اراده اش تابع اراده او و خواستش تابع خواست او است . در برابر او مالک چیزی نیست و در اطاعت او هرگز سستی به خود راه نمی دهد .... بنابراین ، عبودیت نهایت اوج تکامل یک انسان و قرب او به خدا است . عبودیت نهایت تسلیم در برابر ذات پاک او است . عبودیت ، اطاعت بی قید و شرط و فرمانبرداری در تمام زمینه هاست و بالاخره عبودیت کامل آن است که انسان جز به معبود واقعی یعنی کمال مطلق نیندیشد ، جز در راه او گام بر ندارد و هر چه غیر او است فراموش کند ، حتی خویشتن را".۱

بنابراین ، عبادت به معنای اطاعت همراه با خضوع است و هدف خدا از آفرینش انسان این بوده که انسان با اراده ، اختیار و آگاهی خداوند را اطاعت کند . اما عبادت خداوند بر شناخت و اعتقاد به خدا متوقف است ؛ زیرا اطاعت آگاهانه و اختیاری از خداوند ، جز با شناخت خدا و اعتقاد به او به دست نمی آید . فیض کاشانی در تفسیر صافی ذیل آیه کریمه بالا، روایتی از امام زین العابدین (ع) نقل کرده است . در آن روایت امام (ع) می فرماید: "ای مردم ! خداوند متعال بندگان را نیافرید جز برای اینکه او را بشناسد .

هرگاه او را شناختند ، می پرستند و با پرستش او ، از پرستش دیگران بی نیاز می شوند". ۲

جان کلام آنکه هدف خداوند از آفرینش انسان این است که انسان خدا را بشناسد ، به او ایمان بیاورد و دستورات او را اطاعت کند . این همان دین است ؛ چرا که از نظر خدا دین یعنی تسلیم شدن در برابر خدا و اطاعت از دستورات او: (ان الذین عندالله الاسلام) . بر این اساس ، بعد شناختی و اعتقادی بر بعد عملی مقدم است ؛ زیرا بدون آن دو ، اطاعت ارادی آگاهانه تحقق نمی یابد .

مولفه هایی که ما پیش تر برای اسلام بیان کردیم، با این مطلب منافاتی ندارد ؛ زیرا در بیان قبل مولفه عمل تفصیل یافته و به پنج مولفه عبادات ، اخلاقیات، آداب و سنتها ، اقتصادیات و تعالیم سیاسی - حکومتی تقسیم شده است .

اکنون بر این اساس می توانیم بگوییم در میان مولفه های هفت گانه دین اسلام ، مولفه های دیگر که همگی از مقوله اطاعت و عمل هستند

مقدم اند ؛ زیرا بدون شناخت و اعتقاد به خدا بر دیگر شناختها و اعتقادها مقدم است ؛ زیرا غایت آفرینش انسان و بعثت پیامبران این است که انسان خدا را بشناسد و به او ایمان بیاورد . شناخت پیامبران و امامان ، مقدمه و راه رسیدن به آن هدف اصلی است . از سوی دیگر ، پیامبری و به تببع آن امامت، به ایمان به خدا وابسته است . اگر کسی وجود خدا را نپذیرد، سخن گفتن از نبوت برای او معنایی ندارد . همچنین است معاد ؛ زیرا بدون پذیرش خدا ، اثابت معاد نیز امری محال است. ۳


با نظارت بهزاد حمیدیه
پی نوشتها:
۱: ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۳۸۴.
۲: فیض کاشانی، الصافی فی تفسیر کلام الله، ج۵، ص۷۵.
۳: مبانی نظری مقیاسهای دینی، دفتر طرح های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،۱۳۸۴
====================================================